Pomysł powołania lokalnej organizacji społeczno-kulturalnej zrodził się w kręgach olsztyńskich twórców, naukowców i dziennikarzy. Do spotkania organizacyjnego doszło 8 października 1965 r. w siedzibie Miejskiej i Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej na Starym Mieście. W gronie dwudziestu członków założycieli znaleźli się m. in. rzeźbiarka Balbina Świtycz-Widacka, historyk Andrzej Wakar, architekt Bolesław Wolski, plastyk Henryk Oszczakiewicz czy dziennikarka radiowa Anna Kochanowska. Pierwszym prezesem towarzystwa został dyrektor Szpitala Kolejowego, dr Stanisław Flis. 28 stycznia 1966 r. Urząd Spraw Wewnętrznych wpisał do rejestru stowarzyszeń i związków organizację pod nazwą Towarzystwo Miłośników Olsztyna. Na zebraniu sprawozdawczo-wyborczym 29 marca 1967 r., które podsumowywało pionierskie okres w działalności opisywanej organizacji stwierdzono: „Powstanie Towarzystwa Miłośników Olsztyna zrodziła miłość do miasta, w którym żyjemy, pracujemy i które pragnęlibyśmy widzieć z każdym rokiem coraz piękniejsze i lepiej zagospodarowane. To przywiązanie stało się inspiracją i zachętą do pracy organizacyjnej dla dobra i rozwoju Olsztyna”. W statucie określono szczegółowe cele działalności: „działalność własna zmierzająca do pełnego rozwoju Olsztyna na płaszczyźnie kulturalnej i gospodarczej; rozpowszechnianie historii miasta Olsztyna i jego osiągnięć; inspirowanie działalności społecznej, indywidualnej i zbiorowej ku upiększeniu miasta Olsztyna, propagowanie jego walorów; popularyzowanie piękna Olsztyna i jego zabytków oraz popieranie wszelkiej działalności zmierzającej do uczynienia z Olsztyna ośrodka turystycznego Warmii i Mazur; popieranie wszelkiej inicjatywy zmierzającej do podnoszenia na coraz wyższy poziom kulturalny stylu współżycia mieszkańców Olsztyna, a w szczególności korzystania przez nich z urządzeń publicznych; współdziałanie z władzami przy realizacji ich zadań dla dobra miasta Olsztyna jak i z innymi organizacjami społecznymi, gospodarczymi, artystycznymi, politycznymi na terenie miasta Olsztyna”. Swą pierwszą, tymczasową siedzibę TMO uzyskało w Domu Środowisk Twórczych. Jak zaznaczył prezes towarzystwa, istotnym elementem działalności organizacji powinno być szerzenie znajomości historii miasta, a także jego osiągnięć gospodarczych i kulturalnych. Działalność w tym pierwszym obszarze zainaugurowała prelekcja Andrzeja Wakara „Życie codzienne w Olsztynie w wieku XVII – XVIII”. Odbyła się w Domu Środowisk Twórczych i w formie cyklicznej była kontynuowana w kolejnych latach.
Wartą uwagi inicjatywą TMO była projekcja radzieckiej kroniki filmowej poświęconej zajęciu Olsztyna przez wojska 3. Korpusu Kawalerii Gwardii Armii Czerwonej pod dowództwem gen. Orlikowskiego w styczniu 1945 r. Kilkukrotna projekcja miała miejsce w styczniu 1967 r. w ramach obchodów tzw. wówczas „wyzwolenia” miasta. Mieszkańcy mogli wtedy po raz pierwszy okazję zobaczyć jak wyglądało ich miasto w styczniu 1945 r., w trakcie wojennej pożogi. Biorąc pod uwagę fakt, iż był to sowiecki film propagandowy, należy stwierdzić, że za jego pomocą Towarzystwo ugruntowywało zafałszowany obraz wydarzeń tamtej zimy. Według niego, Olsztyn zdobyty został po ciężkich walkach, których skutkiem było zniszczenie ok. 30% zabudowy. Jak dziś wiadomo, wojska radzieckie zdobyły Olsztyn bez większych walk, a Stare Miasto spłonęło kilka dni później, już w lutym. Ta inicjatywa powtarzana była jeszcze w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Mimo, iż zdarzało się, że projekcję poprzedzały prelekcje, to referent bez narażenia się na nieprzyjemności nie mógł mówić o wszystkich faktach związanych z zajęciem miasta przez Sowietów.
W czasie, gdy prezesami Towarzystwa byli najpierw Mieczysław Szczepański (1970-1973), a następnie Witold Jarosz (1973-1991), zasadniczo działalność towarzystwa zogniskowała się na organizacji wydarzeń o charakterze ogólnomiejskim oraz na estetyzacji miasta. Najważniejszą z imprez organizowanych przez TMO były Dni Olsztyna, które po raz pierwszy odbyły się w dniach 9-16 maja 1971 r. i kontynuowane były kolejnych latach.
Estetyzację miasta realizowano poprzez konkurs „Olsztyn miastem kwiatów i zieleni”. Organizowany był on od 1971 r. i miał na celu przede wszystkim zagospodarowanie skwerów, zieleńców, ogródków przydomowych, a także terenów przyległych do zakładów pracy, instytucji i szkół oraz ukwiecania balkonów.
Towarzystwo Miłośników Olsztyna planowało, lecz niestety nie zrealizowało, takie pomysły jak budowa pomników Mikołaja Kopernika i ostatniego przedwojennego redaktora „Gazety Olsztyńskiej” – Seweryna Pieniężnego. Nie udało się także stworzyć muzeum miasta Olsztyna, na który to cel zamierzano zaadaptować zabytkową wieżę ciśnień - dziś mieści się w niej obserwatorium astronomiczne. Na niczym spełzły też plany wykonania i zawieszenia tablic pamiątkowych na ulicach noszących nazwy przedwojennych działaczy polskich na Warmii i Mazurach.
W czwartej odsłonie plebiscytu Gazety Olsztyńskiej olsztynianinem roku 1979 został ówczesny prezes TMO, radny miejski i dyrektor olsztyńskiego oddziału Narodowego Banku Polskiego – Witold Jarosz. Pamiątkowy puchar wręczono mu przed wielotysięczną publicznością zgromadzoną w hali widowiskowo-sportowej „Urania”.
Od 1979 r. Towarzystwo organizowało konkurs dla młodzieży szkolnej „Młody Przyjaciel Olsztyna”. By zdobyć odznakę uczniowie byli zobowiązani do opracowania indywidualnego wywiadu z mieszkańcem Olsztyna lub przekazania do muzeum pamiątek związanych z historią miasta, opracowanie monografii wybranego obiektu, udokumentowanego udziału w trzech wycieczkach po mieście oraz przepracowania ośmiu godzin na rzecz miasta. W późniejszych latach tytuł Młodego Przyjaciela Olsztyna młodzież zdobywała w konkursie z historii grodu nad Łyną, a w nagrodę można było pojechać nawet na wycieczkę do NRD!
W 1986 r. Towarzystwo uzyskało siedzibę w budynku dawnego Konsulatu Generalnego RP przy placu Nowotki 5 (obecnie plac Konsulatu Polskiego). Zebrania zarządu i wszystkie prace organizacyjne TMO odbywają się w tym miejscu do dziś.
W czasie transformacji ustrojowej nawarstwiały się problemy z jej utrzymaniem, a także kontynuowaniem dwu sztandarowych konkursów: „Młody Przyjaciel Olsztyna”, oraz „Olsztyn miastem kwiatów i zieleni”. Kwestionowano nawet sens dalszej działalności Towarzystwa.
Zmiany nastąpiły dopiero 24 kwietnia 1991 r., kiedy wybrano nowy zarząd z Andrzejem Sassynem na czele. Człowiek ten potrafił wokół siebie skupić ludzi biznesu, w tym słynnego wówczas z majętności Feliksa Siemienasa. Dzięki pozyskanym od sponsorów środkom, a także inicjatywom i sile przebicia ówczesnego prezesa, TMO rozpoczęło szeroko zakrojoną działalność, która z jednej strony kontynuowała tradycje towarzystwa (poprzez realizację zwyczajowych dla organizacji konkursów), z drugiej zaś wprowadziła je w zupełnie inne obszary aktywności.
Nowy prezes strategię działania oparł na programie budowania więzi pomiędzy narodem polskim i niemieckim, a przede wszystkim pomiędzy byłymi i obecnymi mieszkańcami Olsztyna. 24 maja 1991 r., w takcie poświęcenia mostu św. Jana doszło do spotkania Andrzeja Sassyna z Walterem Angrikiem, ówczesnym liderem Olsztyńskiego Stowarzyszenia Mniejszości Niemieckiej. Odtąd rozpoczęły się polsko-niemieckie kontakty w atmosferze wzajemnego zbliżenia.
Ważnym wydarzeniem dla pojednania dawnych i obecnych mieszkańców Olsztyna była wizyta delegacji TMO w Gelsenkirchen, gdzie w pięćdziesięciolecie zakończenia II wojny światowej spotkała się członkami Stadtgemeinschaft Allenstein – stowarzyszenia byłych mieszkańców Olsztyna oraz przedstawicielami społeczności żydowskiej. Jak pisał Sassyn na łamach Kalendarza Olsztyna: „To była prawdziwa lekcja pokory i pojednania oraz myślenia o pokojowej przyszłości”.
Z drugiej strony organizacja przodowała w deklarowaniu uczuć patriotycznych. 8 października 1995 r. w fasadę budynku dawnego Konsulatu Generalnego RP, w którym mieści się siedziba TMO, wmurowana została tablica upamiętniająca pięćdziesięciolecie państwowości polskiej na Warmii i Mazurach oraz trzydziestolecie działalności Towarzystwa. Z inicjatywy TMO podjęto również działania, mające na celu ustawienie na Placu Konsulatu Polskiego Kolumny Orła Białego. Idea została zaprezentowana w czasie uroczystości trzydziestolecia organizacji, 8 października 1995 r. W skład Komitetu Honorowego budowy pomnika weszli: senator Janusz Lorenz – były wojewoda olsztyński, ks. Arcybiskup Edmund Piszcz – metropolita warmiński, Andrzej Ryński – były prezydent Olsztyna, marszałek województwa warmińsko-mazurskiego, Janusz Cichoń - prezydent Olsztyna, Regina Szubstarska – kawaler Orderu Uśmiechu i Andrzej Sassyn, autor pomysłu oraz prezes TMO.
Dzięki inicjatywie Towarzystwa i wsparciu dawnych mieszkańców Olsztyna z Gelsenkirchen oraz Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, w 1996 r., na moście św. Jana, restytuowana została figura św. Jana Nepomucena. Jej oryginał zaginął w niewyjaśnionych okolicznościach w 1945 r.
W następnym roku staraniem towarzystwa upamiętniono pochodzącego z Olsztyna światowej sławy architekta narodowości żydowskiej – Ericha Mendelsohna. Tablica z płaskorzeźbą jego wizerunku zawisła na kamienicy, w której się urodził, na olsztyńskim Starym Mieście. Ponownie jego postać uhonorowano w 1998 r. wmurowując trójjęzyczną (napisy w języku polskim, niemieckim i hebrajskim) tablicę w ścianę pierwszej realizacji Mendelsohna – Domu Oczyszczeń, który mieści się obok dawnego kirkutu przy ul. Zyndrama z Maszkowic. Choć TMO podjęło kroki, mające na celu zabezpieczenie niszczejącego zabytku, to dopiero dzięki staraniom Stowarzyszenia Wspólnota Kulturowa „Borussia” udało się wyremontować cenny obiekt, w którym dziś mieści się siedziba tej organizacji.
Upamiętniono też zasadźcę i pierwszego sołtysa Olsztyna – Jana z Łajs (Johannesa von Leysen). W 1999 r., w ścianie Starego Ratusza, odsłonięto tablicę z jego podobizną, polskimi i niemieckimi napisami, a także dwoma herbami miasta: współczesnym i przedwojennym. Ze względu na remont obiektu i odkrycia z nim związane, tablicę wkrótce przeniesiono na fasadę kamienicy po wschodniej strony rynku Starego Miasta.
W 2000 r. towarzystwo wraz z Instytutem Chrześcijańskim im. Jana Pawła II w Olsztynie ponownie przypomniało postać świętego Jana Nepomucena. Tym razem uczyniło to za pośrednictwem sesji popularno-naukowej poświęconej kultowi tego świętego i restytucji jego pomnika w Olsztynie.
Ogólnie koncepcję Andrzeja Sassyna pojednania allensteinerów z olsztynianami symbolizowało nowe „logo” towarzystwa, św. Jakuba okolonego unijnymi gwiazdami, napisem Towarzystwo Miłośników Olsztyna i hasłem „Otwarty Krąg 2000”. Jak pisał ówczesny prezes: „Hasło »Otwarty Krąg 2000« wprowadzi nas w nowe stulecie, nas czyli TMO, jako organizację bliską każdemu olsztyniakowi”.
Pojawił się nowy rytuał. Na wniosek TMO, każda rocznica wybuchu II wojny światowej, sygnalizowana jest dźwiękiem syren, biciem dzwonów. Odprawiana jest też msza święta za poległych na wszystkich frontach.
W 1995 r. Towarzystwo zainicjowało cieszący się dużą popularnością Bieg Jakubowy. Obecnie, jako półmaraton, organizowany jest przez Urząd Miasta Olsztyna. Nieudaną inicjatywą była próba upamiętnienia Oskara Beliana, nadburmistrza Olsztyna z lat 1877 – 1908, w trakcie rządów którego Olsztyn dokonał olbrzymiego skoku cywilizacyjnego. Inicjatywa ta spotkała się jednak z szeroką krytyką, jako że Belian był związany z niemiecką organizacją nacjonalistyczną Deutscher Ostmarkenverein (Niemiecki Związek Marchii Wschodniej), tzw. Hakatą.
31 maja 2001 r., w trakcie walnego sprawozdawczo-wyborczego zebrania członków TMO, Andrzej Sassyn zdecydował nie kandydować w wyborach i powołano nowy zarząd z Krystyną Flis, jako prezesem. Kluczowy zadaniem było ukończenie Kolumny Orła Białego. Pomnik projektu Andrzeja Matyki odsłonięto 3 maja 2002 r., jednak jego budowa przerosła skromne możliwości organizacji, która popadła w finansowe tarapaty.
Nie przeszkodziło to jednak w podejmowaniu kolejnych działań. Dzięki staraniom TMO nadano imiona dwu olsztyńskim placom. Pierwszemu z nich, imię wieloletniej dyrektorki olsztyńskiej szkoły muzycznej Izy Garglinowicz, drugiemu zaś imię pierwszego polskiego autora historii Olsztyna – Andrzeja Wakara. Podjęto też działania mające na celu ustawienie gotowego już popiersia historyka i wydawcy, lecz spotkało się to z protestem radnych Prawa i Sprawiedliwości, którzy wnioskowali o zlustrowanie Wakara. Do lustracji niestety nie doszło ale inicjatywa towarzystwa została zatrzymana. Warto podkreślić, że autor tego tekstu posiada kopie wszystkich dokumentów Instytutu Pamięci Narodowej dotyczących Andrzeja Wakara, które w żadnym punkcie nie wskazują na współpracę zasłużonego historyka i wydawcy z tajnymi służbami PRL.
Podejmowane były także takie inicjatywy, jak cykl spotkań „Twórcze Miejsce Olsztyna” organizowany we współpracy z Miejskim Ośrodkiem Kultury, a także wiele imprez okazjonalnych, wspieranych muzycznie przez „Kapelę Jakubową” oraz „Kaczki z Nowej Paczki”.
W 2002 r. ustanowiono najwyższe odznaczenie TMO - Wielką Pieczęć Towarzystwa Miłośników Olsztyna. Jako pierwsza została nią uhonorowana Irena Telesz, aktorka Teatru im. Stefana Jaracza. W kolejnych latach otrzymali ją m. in. ksiądz infułat Julian Żołnierkiewicz, prezydent Olsztyna Czesław Jerzy Małkowski, dyrektor Miejskiego Ośrodka Kultury Marek Marcinkowski oraz zespół „Kaczki z Nowej Paczki”.
W kolejnych latach nadal upamiętniano powojennych mieszkańców Olsztyna, w tym m. in. inicjując sprowadzenie do Olsztyna prochów rzeźbiarki Balbiny Świtycz-Widackiej, czy współprodukując w 2013 r. film poświęcony ks. infułatowi Julianowi Żołnierkiewiczowi. Skupiono się też na działalności w innych obszarach inicjując zimowy Jarmark Warmiński, organizując akcję rozświetlenia choinki, itp.
24 października 2013 r. odbyło się Walne Sprawozdawczo-Wyborcze Zebranie TMO, w trakcie którego prezesem wybrano autora tych słów. Wraz z nim do zarządu Towarzystwa weszła grupa trzydziestoparolatków, w tym m. in. plastyczka Edyta Jurkowska, dziennikarka Radia Olsztyn Maja Kwiatkowska, muzyk, konferansjer i były radny miejski Mariusz Korpoliński. Nowy zarząd postanowił z jednej strony kontynuować tradycje tej zasłużonej dla miasta organizacji, z drugiej zaś odświeżyć jego wizerunek, tworząc chociażby profil na popularnym portalu społecznościowym facebook. Ten, od listopada 2013 r. prowadzony jest przez wiceprezesa Krzysztofa Jankuna. Jest to nie tylko kronika działalności organizacji, ale również głos Towarzystwa w sprawach dla miasta najistotniejszych. Odnaleźć go może każdy, kto wprowadzi do wyszukiwarki internetowej hasło „TMO” lub pełną nazwę organizacji.
W pierwszym roku działalności nowego zarządu odświeżone zostały kontakty z innymi olsztyńskimi organizacjami społecznymi, w tym m. in. ze Stowarzyszeniem Społeczno-Kulturalnym „Pojezierze”, czy Stowarzyszeniem Absolwentów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Nawiązano też współpracę z Olsztyńskim Centrum Organizacji Pozarządowych, w którego szkoleniach członkowie zarządu brali czynny udział. Wraz Centrum oraz SSK „Pojezierze” Towarzystwo zorganizowało debatę „Na ile organizacje pozarządowe mogą współdecydować o sprawach istotnych dla miasta?”. Ta, odbyła się dokładnie w 49 rocznicę zebrania założycielskiego Towarzystwa Miłośników Olsztyna. Obok licznej publiczności udział w niej wzięli goście: Kornelia Kurowska – prezes Stowarzyszenia i Fundacji „Borussia”, Monika Falej – przedstawiciel Rady Organizacji Pozarządowych Miasta Olsztyna, Krystyna Flis – radna miejska i członek zarządu TMO, Wanda Agnieszka Jabłońska – prezes Stowarzyszenia „Wyjątkowe serce” oraz socjolog, dr Krzysztof Szulborski z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
W trakcie debaty dyskutowano o możliwościach wpływania na działalność samorządów. Uznano, że organizacje pozarządowe powinny angażować się w proces decyzyjny w sprawach istotnych dla miasta i jego mieszkańców. Zebrani zastanawiali się także nad sensem tworzenia federacji stowarzyszeń i tym, czy warto w przyszłości stworzyć komitet wyborczy organizacji pozarządowych, którego przedstawiciele wystartowaliby w wyborach samorządowych? W planach są kolejne debaty, których podstawowym celem jest integracja olsztyńskich organizacji pozarządowych.
W związku ze stuleciem wybuchu jednego z najkrwawszych konfliktów w historii ludzkości nowy zarząd podjął działania mające na celu odsłonięcie zabytkowej tablicy poświęconej pracownikom olsztyńskiego magistratu, którzy zginęli na frontach I wojny światowej. Ukryty w 1945 r. obiekt znajduje się w holu ratusza i stanowi fragment wielokulturowej historii grodu nad Łyną. Wnioskując z odpowiedzi Prezydenta Miasta dr. Piotra Grzymowicza, tablica zostanie niebawem odsłonięta. Po renowacji stanowić będzie ciekawą pamiątkę złożonej historii naszego miasta.
Największym wyzwaniem dla nowego zarządu jest przygotowanie obchodów półwiecza Towarzystwa, co przy skromnych środkach będzie z pewnością niełatwe.
dr Marcin Wakar
Prezes Towarzystwa Miłośników Olsztyna