Dawne olsztyńskie kąpieliska
W połowie XIX w. dostępna była już wiedza o możliwości zapobiegania różnym chorobom dzięki przestrzeganiu przede wszystkim zasad higieny; wiedziano również, iż dla zdrowia potrzebna jest czystość, ruch, świeże powietrze oraz właściwe odżywianie.
Olsztyn już w średniowieczu miał łaźnię. Wiele lat później, w 1845 r. władze miejskie zorganizowały miejskie kąpielisko /łaźnię/ nad jeziorem Fajferek, leżącym na południe od dawnej drogi miłakowskiej prowadzącej do miasta - obecnie to rejon pomiędzy ulicami: Grunwaldzką, Kazimierza Jagiellończyka, Szarych Szeregów i Warszawską.
Plan starego miasta z przedmieściami. Wycinek mapy katastralnej z 1840 r. mierniczego Rungego [1], czerwoną strzałką zaznaczono fragment jez. Fajferek)
W latach 1846-1857 miasto sprzedało lub oddało w dzierżawę grunty i wody położone w sąsiedztwie obecnej ul. Warszawskiej. I tak w prywatne ręce trafiło również jezioro Fajferek, które kupił kupiec Adolf Hipler. Właściciele nabytych terenów liczyli na większe dochody z terenów budowlanych i z łąk niż z gospodarki rybnej, dlatego rozpoczęli spuszczanie wody, meliorowanie lub zasypywanie takich gruntów. Na malownicze jezioro Fajferek wyrok zapadł w 1882 r., gdy zostało osuszone przez właściciela A. Hiplera.
U góry fragment mapy z 1922 r. ukazującej "Łąki Fajferskie" - tyle pozostało po osuszonym jeziorze Fajferek na zapleczu ul. Grunwaldzkiej, gdzie przez wiele następnych lat istniało miejskie wysypisko śmieci [ 2]
U dołu fragment Planu Olsztyna z 1934 r. dla tego rejonu, APO, sygn.akt 1457/69
Stanisław Piechocki w jednej ze swoich licznych książek o Olsztynie tak opisuje dawne otoczenie jeziora Fajferek: "... Wzgórza rozciągające się nad istniejącym do roku 1882 jeziorem Fajferek zawsze uchodziły za bardzo wietrzne. Panujący tu z uwagi na wyjątkowe ukształtowanie terenu i położenie między akwenami jezior Fajferek i Długiego oraz doliną Łyny mikroklimat sprawił, że z dawien dawna (...) stawiano tu wiatraki napędzające maszyny młynarskie i tartaczne. Wiatraków zbudowano przy ulicy Miłakowskiej kilka, ale dziwnym zrządzeniem losu nie było to niestety miejsce dla nich szczęśliwe. Jeden z kolejnych wiatraków (..) postawiony w tym rejonie w roku 1854 mełł zboże na mąkę jedynie przez 4 lata, po czym doszczętnie spłonął od uderzenia pioruna. W roku 1861 mistrz młynarski Marcin Pfeiffer wzniósł tu nowy młyn i tartak napędzany nie tylko wiatrem, ale już i parą. Służył on jednak Olsztynowi i okolicy jeszcze krócej niż poprzedni obiekt (...), w roku następnym też spłonął. Kolejny młyn, o ulepszonej konstrukcji wyposażony w urządzenia parowe, powstał w roku 1888 w innym punkcie. Działał wprawdzie przez lat 14, ale i on podzielił los swoich poprzedników, płonąc doszczętnie w roku 1902." [3]
Fragment obniżenia terenowego po dawnym jeziorze Fajferek - widok od strony targowiska
przy ul. Grunwaldzkiej
Kąpielisko/łazienki rzeczne/ nad Łyną
Zlikwidowane kąpielisko nad jez. Fajferek zastąpiono nowym, przygotowanym do kąpieli terenem leżącym na prawym brzegu Łyny naprzeciw gazowni. Otwarte w 1889 r. nowe miejskie kąpielisko dysponowało niewielką plażą oraz miejscem ze sprzętem do ćwiczeń na powietrzu.
"Teren gazowni miejskiej przy ul. Knosały (obecnie Park Centralny); w jego sąsiedztwie funkcjonowało kąpielisko na Łynie, odrębne dla kobiet i mężczyzn. Na zapleczu budynku mieszkalnego dyrektora i mistrza zakładu założono niewielki ogród. Kolorem czerwonym oznaczono umocnione brzegi Łyny." [4]
Kąpielisko rzeczne na prawym brzegu Łyny [5]
Budynek mieszkalny dyrektora i mistrza zakładu gazowni to jedyna pozostałość po dawnej gazowni miejskiej, uruchomionej w 1889 r. i funkcjonującej z przerwą w 1945 r. do lat 70.tych XX w.
Powyżej wygląd budynku z 2013 r. po zakończeniu rekultywacji terenu po starej gazowni)
i obecny (powyżej) wygląd budynku po jego rewitalizacji (2018 r.)
Z kąpieliska nad Łyną korzystano do końca lat 20.tych XX w., gdy kończono już budowę dużego miejskiego obiektu rekreacyjnego nad jeziorem Ukiel; w międzyczasie w Olsztynie nad Jeziorem Długim (1911-1912) powstały kolejne miejsca umożliwiające kąpiele w jeziorze.
Kąpieliska na jeziorem Długim
W latach 1910 -1912 na wschodnim brzegu jeziora Długiego, w sąsiedztwie dzisiejszej ul. Bałtyckiej miasto wybudowało 2 kąpieliska - dla kobiet (1910) i dla mężczyzn (1912).Trzecie kąpielisko, w północno-wschodniej części jeziora było obiektem wojskowym przeznaczonym dla żołnierzy miejscowego garnizonu.
Poniżej mapa Jez. Długiego z 1911 r. z istniejącym kąpieliskiem dla kobiet, zaznaczonym dla mężczyzn oraz w górnej części jeziora szkicem kąpieliska wojskowego, APO sygn. akt 45/259/85
Warunki do uprawiania sportów wodnych, rosnące zainteresowanie mieszkańców taką formą wypoczynku dały początek wyczynowemu pływaniu dzięki "Olsztyńskiemu Klubowi Pływackiemu Olsztyn 1918", któremu administracja wojskowa nad jez. Długim udostępniła do działalności sportowej wojskowe kąpielisko. Tutaj także zainteresowani mogli zdawać egzaminy pływackie i uzyskiwać świadectwa/karty pływackie. W tym okresie rzeczne kąpielisko nad Łyną obok gazowni, zbudowanej w 1889 roku, również oferowało możliwości nauki pływania do 1928 roku, gdy zostało zamknięte po otwarciu kąpieliska nad jeziorem Ukiel [ 6].
Jezioro Długie, jedno z najbardziej malowniczo położonych olsztyńskich jezior, na przestrzeni minionego wieku doświadczyło skutków różnorodnych działań kolejnych pokoleń mieszkańców.
W połowie lat 30.tych XX w. na zachodnim brzegu zamkniętego akwenu (bez naturalnych dopływów i odpływów) rozpoczęła się budowa domków jednorodzinnych. Zarówno to osiedle jak i koszary wojskowe na wschodnim brzegu od początku były skanalizowane. Ścieki sanitarne odprowadzano do oczyszczalni miejskiej przy ul. Leśnej, natomiast do jeziora kolektorami odprowadzano ścieki deszczowe. Prawdziwie niekorzystny dla jeziora okres rozpoczął się w latach 50.tych ub.wieku i trwał do lat 90.tych, gdy w sąsiedztwie jeziora powstawała nowa zabudowa bez jednoczesnej przebudowy i rozbudowy sieci kanalizacyjnych i deszczowych. Skutkiem takiego stanu infrastruktury były wieloletnie przelewy awaryjne nadmiaru ścieków sanitarnych do jeziora, utrata walorów rekreacyjnych i potężna eutrofizacja wód zbiornika.
Jezioro Długie zostało uratowane dzięki rekultywacji przeprowadzonej metodą sztucznego napowietrzania jego wód (1987-2000) oraz wprowadzania do akwenu koagulanta dla obniżenia w wodach stężenia związków fosforu (2001-2003); metodę z koagulantem zastosowano wówczas po raz pierwszy w Polsce. Rekultywacja została przeprowadzona wg technologii opracowanej przez ówczesną Katedrę Technologii Wody i Ścieków ART oraz pod naukowym nadzorem prof. Haliny Gawrońskiej i prof. Konstantego Lossowa.
Do dziś po przeprowadzonej rekultywacji, oprócz czystej wody w jeziorze, z którego walorów korzysta coraz więcej mieszkańców, na brzegu pozostał budynek po sprężarkowni ze zbiornikiem, posadowiony zresztą na pozostałościach fundamentów dawnego wojskowego kąpieliska. O dawnych pomostach tego kąpieliska przypominają jedynie resztki pali wystających ponad powierzchnię jeziora.
Miejskie kąpielisko nad jeziorem Ukiel
Kąpielisko otwarte w 1928 r. wyposażone było m.in. w drewniane pawilony z pomieszczeniami socjalnymi (szatnie, toalety), z pomieszczeniami rekreacyjnymi z salami gier, z sezonową restauracją oraz bufetem. Z plażą sąsiadowały przystanie olsztyńskich klubów sportowych - wioślarskiego (ARV) i kajakowego (AKV). W sezonie od maja do października dużą popularnością wśród mieszkańców cieszyły się rejsy po jeziorze spacerowymi motorowymi statkami -"Kopernikus" oraz "Belian".
Przystań i hangar Olsztyńskiego Klubu Wioślarskiego (ARV)
oraz hangar Olsztyńskiego Klubu Kajakowego (AKV) nad jeziorem Ukiel, [7], [8], lata 30-ste ub. wieku
W 1942 roku powstał projekt zagospodarowania terenów pomiędzy jeziorem Ukiel a obecną ul. Sielską przez wybudowanie kompleksu sportowo-wypoczynkowego ze stadionem, kortów tenisowych, placów ćwiczeń i do sportów obronnych oraz lokali gastronomicznych, który jednak nie doczekał się realizacji [9], [10].
Prezentując "w pigułce" informacje o dawnych olsztyńskich kąpieliskach warto wspomnieć o obowiązujących wówczas zasadach porządkowych i bezpieczeństwa - poniżej przykład takich uwarunkowań dla kąpielisk miejskich nad jeziorem Długim
" Przepisy dotyczące korzystania z kąpieliska dla mężczyzn na jeziorze Długim
1. Kąpiel w miejskim kąpielisku dla mężczyzn na jeziorze Długim jest dozwolona tylko w przypadku posiadania karty do kąpieli.
2. Goście kąpieliska muszą przestrzegać instrukcji ratownika odnośnie zasad korzystania z kąpieliska.
3. Dla osób nieumiejących pływać, kąpiel dozwolona jest tylko w części dla nich od brzegu do pomostu.
4.Część do pływania jest od pomostu do liny i tylko dla pływaków.
5. Kąpanie się poza liną jest zabronione. Każdy, kto zignoruje ten zakaz, naraża się na ryzyko utonięcia.
6. Kąpiel w kąpielisku dla pań jest surowo zabroniona. Każdy, kto sprzeciwia się temu zakazowi, zostanie wykluczony z korzystania z kąpieliska bez prawa żądania odszkodowania za utratę karty do kąpieli.
7.Kto narusza ten zakaz, jest wyłączony z korzystania z łaźni bez roszczenia o odszkodowanie za utratę karty do kąpieli. Porządkowe postępowanie będzie wdrożone.
8. Życzenia dotyczące działania kąpieliska mają być przekazane służącemu na kąpielisku na piśmie lub ustnie.
Podpisano: Zarząd "
(Przepisy pochodzą z 1912 r., APO, sygn. 45/259/55)
Oprac. na podstawie:
[1] Andrzej Rzempołuch "Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353-1953. Od założenia miasta po odbudowę ze zniszczeń wojennych", Wyd. Urząd Miasta w Olsztynie, Olsztyn 2004
[2] "Olsztyn 1353-2003" Praca zbiorowa pod redakcją Stanisława Achremczyka i Władysława Ogrodzińskiego, Wyd. OBN i TN im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn 2003
[3] Stanisław Piechocki "Dzieje olsztyńskich ulic" Wyd. Agencja Wydawnicza REMIX s.c. 1998
[4] Adam Płoski "Nie tylko miejski ogrodnik..." Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski Olsztyn 7/2015
[5] Celina Grabowska "Olsztyn na starych pocztówkach", reprodukcja ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie,2003
[6], [7] Heinz Matschull "Bilder aus dem Leben in Allenstein" Verlag G. Rautenberg, Leer 1989
[8] "Allenstein in 144 Bildern" Verlag G. Rautenberg, Leer 1987
[9] Stanisław Piechocki "Olsztyn magiczny" Wyd. Agencja Wydawnicza REMIX Olsztyn 2002
[10] Reprodukcja fragmentu "Projektu zagospodarowania okolic jezior Ukiel i Długie, 1942, sporządzonego przez miejskiego radcę budowlanego" - ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie
oraz materiałów własnych TMO